καφενείο

Κατάστημα στο οποίο προσφέρονται καφές, διάφορα αναψυκτικά και γλυκά, λειτουργώντας ταυτόχρονα ως χώρος συνάντησης και ψυχαγωγίας. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, πρόδρομος του σημερινού κ. ήταν το αρχαίο θερμοπώλιο, στο οποίο οι άνθρωποι συζητούσαν πίνοντας θερμά ποτά. Το πρώτο κ. εμφανίστηκε τον 15o αι. στη Μέκκα και από εκεί διαδόθηκε στην υπόλοιπη Αραβία, στη Συρία και στην Αίγυπτο. Στην Ευρώπη έγινε γνωστό από δύο Σύρους, οι οποίοι ίδρυσαν ένα τέτοιο κατάστημα στην Κωνσταντινούπολη, το 1551, σε μικρή απόσταση από την Αγία Σοφία, που είχε μετατραπεί πλέον σε τζαμί. Σε αυτό σύχναζαν αρχικά οι προσκυνητές που επέστρεφαν από τη Μέκκα, αλλά πολύ σύντομα η ύπαρξή του προκάλεσε το ενδιαφέρον και στους ντόπιους, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν και άλλα, επίσης κοντά σε τζαμιά. Από τότε οι πιστοί έπαψαν να πηγαίνουν στο τέμενος τόσο συχνά όσο πριν, γιατί περνούσαν μέρος του ελεύθερου χρόνου τους στα κ. Το γεγονός αυτό προκάλεσε την αγανάκτηση των μουφτήδων (θρησκευτικών ηγετών), οι οποίοι ύστερα από έντονα διαβήματα κατόρθωσαν τελικά να επιτύχουν την έκδοση φιρμανιού, που απαγόρευε τη λειτουργία αυτών των κέντρων και προέβλεπε την ποινή των ογδόντα ραβδισμών για τους παραβάτες. Το μέτρο αυτό προκάλεσε λαϊκή δυσφορία, που οδήγησε σε ξέσπασμα ταραχών, με αποτέλεσμα ο σουλτάνος να αναγκαστεί να αναθεωρήσει τη στάση του και να επιτρέψει τη λειτουργία των κ., τα οποία από τότε διαδόθηκαν σε όλη την οθωμανική επικράτεια. Στην Αγγλία, το πρώτο κ. ιδρύθηκε το 1652 στο Λονδίνο από κάποιον Έλληνα Μικρασιάτη, ονόματι Πάσκουαλ Ρόουζ (πιθανώς Πασχάλης Ροδόπουλος). Ονομαζόταν Ελληνικόν κ. και πολύ σύντομα εξελίχθηκε σε χώρο συγκέντρωσης κυρίως των διανοουμένων. Λίγο αργότερα εμφανίστηκαν και άλλα τέτοια κέντρα στις συνοικίες της αγγλικής πρωτεύουσας, καθένα από τα οποία διέθετε τον δικό του ρήτορα, ο οποίος προσέλκυε το πλήθος των θαμώνων. Επειδή όμως πολλές φορές οι συζητήσεις των θαμώνων των κ. έθιγαν τη βασιλική εξουσία, η κυβέρνηση αποπειράθηκε να τα κλείσει, αλλά υποχώρησε μπροστά στη γενική κατακραυγή. Την επόμενη δεκαετία ο αριθμός των κ. και η επιρροή τους αυξήθηκε. Ένα από τα σπουδαιότερα αγγλικά κ. ήταν το περίφημο Wille, στο οποίο σύχναζαν άνθρωποι των γραμμάτων, αξιωματούχοι, κληρικοί και φοιτητές. Ήταν πραγματικό φιλολογικό κέντρο και σε αυτό γίνονταν συζητήσεις γύρω από διάφορα νέα βιβλία. Στη Γαλλία, το πρώτο κ. ιδρύθηκε το 1654 στη Μασσαλία και λίγο αργότερα εμφανίστηκαν και άλλα σε διάφορες γαλλικές πόλεις. Το γνωστότερο κ. του Παρισιού ήταν το Café Procope, που ίδρυσε ο Σικελός Προκόπιος Κουλτέλι. Εκεί σύχναζαν οι σπουδαιότεροι Γάλλοι διανοούμενοι της εποχής, μεταξύ των οποίων ο Βολτέρος, ο Πιρόν, ο Κρεμπιγιόν, ο Ντιντερό, ο Ντ’ Aλαμπέρ και ο Ρουσό. Τα κ. του Παρισιού πολλαπλασιάστηκαν και έπαιξαν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο κατά τις ταραγμένες περιόδους πριν και μετά τη Γαλλική επανάσταση, καθώς στα κέντρα αυτά γίνονταν θορυβώδεις ζυμώσεις γύρω από τα πολιτικά ζητήματα της εποχής, σχολιάζονταν οι αποφάσεις των συνελεύσεων και των επαναστατικών δικαστηρίων και οι πολιτικοί άνδρες απευθύνονταν στους οπαδούς τους. Στο Palais-Royal βρισκόταν το περίφημο Café de fois, το οποίο είχε ιδρυθεί τα χρόνια του Λουδοβίκου ΙΣΤ’. Στο κ. αυτό πολλές φορές σημειώνονταν ακόμη και αιματηρές συγκρούσεις ανάμεσα στους θαμώνες του, οι οποίοι αποτελούνταν από οπαδούς και αντιπάλους του Μεγάλου Ναπολέοντα. Μερικά χρόνια αργότερα το ίδιο κ. έγινε χώρος φιλολογικών συγκρούσεων ανάμεσα στους οπαδούς του ρομαντισμού και στους νεοκλασικούς. Στην οροφή του, οι διάσημοι θαμώνες του, ζωγράφοι Κάρολος και Οράτιος Βερνέ, φιλοτέχνησαν το Μικρό Χελιδόνι, το οποίο διατηρήθηκε από τότε ως καλλιτεχνικό κειμήλιο της εποχής. Άλλο ιστορικό κ. της γαλλικής πρωτεύουσας ήταν το Café Regence, στο οποίο σύχναζαν κατά καιρούς γνωστά ονόματα της διανόησης, της τέχνης και της πολιτικής, όπως ο Βολτέρος, ο Ροβεσπιέρος, ο Σεν-Ζιστ, ο Αδαμάντιος Κοραής κ.ά. Τα τελευταία χρόνια τα παλιά κ. του Παρισιού έχουν μεταβληθεί σε πολυτελή καφέ-εστιατόρια, χωρίς να διατηρούν τίποτα από τον πολιτικό, καλλιτεχνικό και φιλολογικό χαρακτήρα της παλιάς εποχής. Στη Βιέννη, το πρώτο κ. ιδρύθηκε το 1683 από τον Πολωνό Κουλστζούσκι, ύστερα από άδεια του αυτοκράτορα Λεοπόλδου. Το 1720 άνοιξε στην πλατεία του Αγίου Μάρκου στη Βενετία το περίφημο κ. Floran. Στην Ελλάδα υπήρχαν κ. πριν από την Επανάσταση του 1821. Ένα μάλιστα από αυτά απεικόνισε σε πίνακά του ο Ντιπρέ. Διεθνούς φήμης είναι το κ. Greco της Ρώμης, το οποίο ιδρύθηκε το 1760 από κάποιον Έλληνα, ο οποίος αναφέρεται με το όνομα Νικόλας της Μαγδαληνής, και λειτουργεί έως σήμερα. Στο κ. αυτό σύχναζαν κατά καιρούς ο Γκέτε, ο Σιένκεβιτς, ο Σταντάλ και άλλοι κορυφαίοι της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής. Το Greco κηρύχθηκε ιστορικό μνημείο από την ιταλική αρχαιολογική υπηρεσία. Τα πρώτα κ. μετά τη σύσταση του ελληνικού κράτους άνοιξαν στο Ναύπλιο, ενώ λίγο πριν από τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Αθήνα ιδρύθηκε στην Ιερά οδό από κάποιον Βαυαρό ένα τέτοιο κέντρο, που έφερε την ονομασία Πράσινον Δενδρί. Από τότε άνοιξαν πολλά κ. στην Αθήνα, τα γνωστότερα από τα οποία ήταν εκείνα της πλατείας του Δημοπρατηρίου, που συγκέντρωναν κυρίως τους αγωνιστές της Επανάστασης του 1821. Στην παράδοση των κ. ανήκουν και τα καφέ-σαντάν και καφέ-αμάν, ευρωπαϊκής και τουρκικής προέλευσης αντιστοίχως, όπου υπήρχαν και λάμβαναν χώρα και μουσικοχορευτικά δρώμενα. Ιστορικό κ. της Αθήνας θεωρείται η Ωραία Ελλάς, που εγκαινιάστηκε το 1840 στη διασταύρωση των οδών Ερμού και Αιόλου, στο οποίο σύχναζαν στρατηγοί, Βαυαροί αξιωματικοί, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, επιστήμονες καθώς και ξένοι περιηγητές. Πολύ γρήγορα η Ωραία Ελλάς μεταβλήθηκε σε πολιτικό κέντρο, όπου κάθε κόμμα είχε τους αντιπροσώπους και τους οπαδούς του. Στις δύο αίθουσες του κ. αυτού γίνονταν έντονες συζητήσεις, εκφωνούνταν λόγοι, διατυπώνονταν αντιδυναστικές απόψεις από τα μέλη της Χρυσής Νεολαίας και οργανώνονταν συνωμοσίες κατά του θρόνου. Από εκεί ξεκινούσαν οι περισσότερες διαδηλώσεις και πολλές φορές οι γύρω δρόμοι γίνονταν πεδίο αιματηρών συγκρούσεων. Η Ωραία Ελλάς άρχισε να παρακμάζει μετά την εκθρόνιση του Όθωνα και το 1880 έκλεισε. Την ίδια εποχή τα αξιόλογα κ. είχαν συγκεντρωθεί στις πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος. Στο κ. του Γιαννόπουλου και στο Κεραμεικόν σύχναζαν ο Αχιλλέας Παράσχος και άλλοι ποιητές της ρομαντικής σχολής, ενώ το Τίβολι, τα κ. τωνΓερόντων και τωνΕυφρονούντων ήταν κυρίως πολιτικά. Αξιομνημόνευτο είναι το κ. Νέον Κέντρον, στη γωνία των οδών Σταδίου και Προαστίου (σήμερα Εμμ. Μπενάκη), στο οποίο σύχναζαν οι Ν. Λαπαθιώτης, Α. Καρκαβίτσας, Ρ. Φιλύρας, Δ. Βουτυράς, Σ. Σκίπης, Κ. Χατζόπουλος κ.ά. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της πνευματικής ζωής διαδραμάτισε το κ. της Δεξαμενής στο Κολωνάκι (δεν αναφέρεται αν είχε ονομασία), στο οποίο σύχναζαν οι Μ. Αυγέρης, Ν. Καζαντζάκης, Άγγ. Σικελιανός, Κ. Βάρναλης, Μ. Μαλακάσης, Φ. Πολίτης, Π. Νιρβάνας και Αλ. Παπαδιαμάντης. Στο κ. αυτό αποφασίστηκε η ίδρυση του περιοδικού Ο Λόγος (1919), στο οποίο δημοσιεύτηκε το Πάσχα των Ελλήνων του Άγγελου Σικελιανού. Άλλο φιλολογικό κ. ήταν η Εύβοια, στη γωνία των οδών Πανεπιστημίου και Προαστίου, όπου σύχναζαν οι Τ. Άγρας, Κ. Καρυωτάκης, Ν. Λαπαθιώτης, Μ. Φιλήντας, I. Μ. Παναγιωτόπουλος κ.ά., και ο Μαύρος Γάτος, στη γωνία των οδών Ακαδημίας και Ασκληπιού, όπου σύχναζαν οι Δ. Βουτυράς, Γ. Σπαταλάς, Δ. Ταγκόπουλος, Ι. Ραφτόπουλος κ.ά. Το Πατάρι του Λουμίδη εγκαινιάστηκε τον Ιανουάριο του 1938, στην οδό Σταδίου. Στη αριστερή πλευρά έπιναν τον καφέ τους ηθοποιοί, επιθεωρησιογράφοι και δημοσιογράφοι ενώ στο βάθος του κ. συνήθιζαν να κάθονται οι συγγραφείς και οι ποιητές. Από τις καθημερινές συζητήσεις στο Πατάρι του Λουμίδη δημιουργήθηκε Η ανθολογία μεταπολεμικών ποιητών που κυκλοφόρησε το 1957. Ανάμεσα στους θαμώνες του ήταν οι: Ο. Ελύτης, Ν. Γκάτσος, Ν. Βαλαωρίτης, Μ. Σαχτούρη, Ε. Βακαλό, Μ. Χατζιδάκις, Ν. Ηλιόπουλος, Μ. Φωτόπουλος κ.ά. Στους πάγκους του κ. Μπραζίλιαν, στην οδό Βουκουρεστίου, συνήθιζαν να πίνουν στα όρθια τον καφέ τους άνθρωποι των γραμμάτων, καλλιτέχνες και πολιτικοί. Ανάμεσα τους οι Μ. Χατζιδάκις, Μ. Μερκούρη, Α. Τρίτσης, Ε. Αβέρωφ κ.ά. Στο Μπραζίλιαν εμπνεύστηκε ο συγγραφέας Κώστας Ταχτσής τη συλλογή ποιημάτων Η συμφωνία του «Μπραζίλιαν» με 12 ποιήματα. Άλλα διάσημα κ. της Αθήνας ήταν το Πανελλήνιον, στην πλατεία Ομονοίας, στο οποίο έπινε τον καφέ του ο Άγγελος Σικελιανός, το Ηραίον, στη διασταύρωση της Αγίου Μελετίου με την Πατησίων, το οποίο ο Οδυσσέας Ελύτης αποκαλούσε το πρώτο φιλολογικό κ. της γενιάς του ’30. Επίσης, ξεχωριστή θέση ανάμεσα στα κ. της πρωτεύουσας είχε το Zonar’s, το οποίο λειτούργησε το 1940 στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Βουκουρεστίου και ανάμεσα στους διάσημους πελάτες του συγκαταλέγονται πολλοί αρχηγοί κρατών. Στις ημέρες μας, τα περισσότερα κ. στην Ελλάδα έχουν χάσει τον αρχικό χαρακτήρα τους· είτε έχουν μεταβληθεί σε απλά εντευκτήρια, ως επί το πλείστον των συνταξιούχων, σε πολλά από τα οποία επιτρέπονται και τα τυχερά παιγνίδια (κυρίως στην ελληνική ύπαιθρο και στις γειτονιές των αστικών κέντρων), είτε έχουν μετεξελιχθεί σε σύγχρονα café ευρωπαϊκού χαρακτήρα. Νεότερη μορφή κ. αποτελούν τα Internet café,συνήθως με νεανικό κοινό, όπου μπορεί να συνδυαστεί η κατανάλωση ροφημάτων με τη χρήση διαδικτυακών υπηρεσιών. Παραδοσιακό καφενείο ελληνικού χωριού (φωτ. ΑΠΕ).

* * *

το

κατάστημα στο οποίο προσφέρεται καφές και άλλα ποτά, καθώς και γλυκά, και όπου μπορούν οι πελάτες να παίξουν διάφορα επιτραπέζια παιχνίδια.

[ΕΤΥΜΟΛ. < καφενές + κατάλ. -εῖον (πρβλ. μαγειρ-είον, ταβερν-είον). Η λ., στον λόγιο τ. καφενεῑον, μαρτυρείται από το 1835 στο Λεξικόν νεοελληνικής διαλέκτου τού Σκαρλάτου Βυζάντιου].